Chowałam się w domu bez psa. Nie miałam też niestety nigdy warunków i możliwości, żeby psa przygarnąć już w swoim dorosłym życiu. Fakt faktem – dużo podróżowałam. I po kraju, i w pewnym okresie regularnie między Polską a Grecją. Otaczali mnie też ludzie na ogół bez psów, widzący (w przeciwieństwie do tych, którzy je mieli) w posiadaniu psa wyłącznie trudny obowiązek, uwiązanie i nieledwie wręcz konieczność pożegnania się z życiem w ogóle. Jako osoba mimo wszystko odpowiedzialna, bałam się, że na człowieka jakiegokolwiek psa się zwyczajnie nie nadaję. Żałowałam ogromnie, bo psy uwielbiam od zawsze.
Od kiedy związałam się ze swoim Partnerem, a popandemiczna sytuacja ograniczyła moje podróże do regularnego kursowania między Zakopanem a Gdańskiem, sytuacja trochę się zmieniła. Po pierwsze kursujemy już razem (mieszkamy ze sobą, ale na dwa domy), po drugie – samochodem. Dom w Gdańsku jest miejscem idealnym dla psa – zresztą od zawsze był w nim pies. Okolica domu, piękna i zielona – również. Nad Zakopanem troszkę jeszcze trzeba popracować, ale co dwie głowy (w tym jedna architekta), to nie jedna! Jako zadeklarowani psiarze (ja teoretycznie, Partner praktycznie), umiemy w niedalekiej przyszłości zobaczyć psa w naszym życiu. (Oczywiście ze schroniska, oczywiście nierasowego.)
Kilka miesięcy temu, podczas krótkiego pobytu w Warszawie odwiedziliśmy moją przyjaciółkę z podstawówki, poznając jej niedawno zaadoptowanego pieska Kochiego. Młodziutki kundelek przypominający skrzyżowanie sznaucera z dzikiem swoim rozbrajającym urokiem rozłożył nas na łopatki. Niedługo później przyjaciółka zadzwoniła do mnie z pytaniem, czy widzielibyśmy możliwość zajęcia się nim przez dwa tygodnie w lipcu, ponieważ wypadł jej rodzinny wyjazd, a nie bardzo chce oddawać pieska do psiego hotelu. Poza tym do nas miała zaufanie. Propozycja była fantastyczna, a nasza odpowiedź oczywista. Kiedy przyjaciółka, zachwycona, opowiedziała swoim dzieciom, że Kochi spędzi wakacje w Gdańsku, gdzie będzie miał ogródek i codzienne spacery nad morze, te zapytały, czy mogą jechać razem z nim (choć wylatywały z rodziną zagranicę).
Byłam podekscytowana i przerażona równocześnie. Posłuchałam większości odcinków znakomitego podcastu DoggyBoom, który jest kopalnią wiedzy o psach. Oczywiście wszystkie moje wyobrażenia legły w gruzach. Ale to dobrze. Co innego rozpieszczać od czasu do czasu na klatce schodowej psa sąsiada, a co innego być odpowiedzialnym za rozwój swojego własnego psiaka (nawet, jeśli chodzi wyłącznie o dwa tygodnie).
Zaopatrzona w wiedzę i wsparcie Partnera, zaczęłam jedno z najpiękniejszych życiowych doświadczeń – mieszkanie z psem!
Pies w dom – zasady
Pierwszy dzień z dziewięciomiesięcznym już Kochim był trudny. Przyjechał samochodem z Warszawy o 5.00, nas już pewnie nie pamiętał, nagle wszystkie jego człowieki zaczęły się z nim żegnać, a on został z nami. Każdy na jego miejscu byłby co najmniej zdezorientowany. Większość dnia skomlał i – będąc w domu – podchodził do drzwi, chyba wierząc, że zobaczy za nimi swoją ludzką rodzinę. To było niesamowicie przykre. Serce mi się krajało, ale wiedziałam, że mogę tylko przytulać, być, szanować jego emocje, nie umniejszając ich, próbować trochę rozpraszać to, co jest dla niego trudne i czekać wraz z nim, aż będzie lepiej.
Równocześnie po wysłuchaniu w podcaście DoggyBoom o lękach separacyjnych u psów, z jakiegoś powodu założyłam, że na pewno Kochi na nie zapadnie i musimy mu pomóc się z nich podnieść. W praktyce wyglądało to tak, że wszystko zaczęliśmy z Partnerem lękami separacyjnymi tłumaczyć, zapominając o zdrowym rozsądku. Nie ukrywam, że w kwestii dyscyplinowania psa, liczyłam na Partnera. Miał na przykład bardzo jasno sprecyzowane stanowisko wobec psa w ludzkim łóżku:
Pies w łóżku? Nigdy!
– wielokrotnie powtarzał mi Partner, a ja podziwiałam jego stanowczość
Jakież więc było moje zdziwienie, kiedy po pierwszych krokach Kochiego u nas, skierowanych oczywiście na nasze łóżko (a, mówiąc ściślej, duży materac, na którym śpimy), Pan Pieswłóżkunigdy zrobił maślane oczy, stwierdzając oczywistość:
Jaaaaaaaaki on ma pyyyyyszczeeeek!
„Szybko poszło!” – pomyślałam.
Przez dłuższy czas wierzyliśmy oboje w to, że „pies na łóżku” to zupełnie co innego niż „pies w łóżku” i dopóki granica pledu, którym je nakrywaliśmy, nie zostanie przekroczona (w to, że nie zostanie, również wierzyliśmy), to o „psie w łóżku” nie może być mowy. W nocy faktycznie kładł się głównie w nogach na pledzie, ale poranne harce mocno rozmywały różnicę między dozwolonym na pledzie i niedozwolonym pod pledem, ale on był przecież taki biedny, bo chce na spacer JUŻ, a wyprowadzający go człowiek (najczęściej Partner) nie ma futerka, w którym mógłby wyjść tak JUŻ. Plus… był biedny z urzędu, bo przecież…
Lęki separacyjne!
– wypowiedzmy to chórem
Kiedy pierwszej nocy, wchodząc do pokoju po wieczornej toalecie, zobaczyłam Partnera trzymającego nogi w poprzek łóżka (w tym miejscu warto przypomnieć, że Partner jest po ciężkim wypadku i leżenie w wygodnej pozycji jest dla jego zdrowia ważne) i informującego mnie ściszonym głosem, że „Kochi chrapie i nie możemy go obudzić”, zrozumiałam, że moje podejrzenia były słuszne. Ten maluch nami rządzi! Że mną, to się nie zdziwiłam ani trochę, ale że Partnerem również – to mnie jakoś wzruszyło. Bo i ten stabilny, cudowny, silny i waleczny Mężczyzna pod urokiem maleńkiego szczeniaczka ukazał w końcu swój – jak mawia Asia Okuniewska – miękki brzuszek. Zrozumiałam też wtedy, że o mądrym wychowywaniu tego psiaka możemy chyba z czystym sumieniem oboje zapomnieć. Potem miało się okazać, że trochę się jednak myliłam.
Psia plaża, kocia złośliwość
Ponieważ moje codzienne piętnastokilometrowe nadmorskie spacery (pięć, sześć razy w tygodniu) stały się moim kilkumiesięcznym już rytuałem, postanowiłam, że pies tego nie zmieni. W końcu od czego mamy tu też Psią plażę? Okazało się, że jej pieskość jest bardzo umowna, ale zżerała mnie ciekawość, jak Kochi zareaguje na morze, którego jeszcze nigdy nie widział. Był pod wrażeniem. Zwłaszcza piasku! Zamki z piasku okazały się jego ukochanymi elementami tych spacerów. Do morza wchodził, ale raczej po kostki. Dwa razy udało mu się zamoczyć aż do brzuszka, ale jedynie wtedy, kiedy próbował się przypodobać pluskającym się w morzu pieskom. Jego poświęcenie za każdym razem zostawało jednak niezauważone, co raniło także mnie, choć bardzo starałam się nie wtrącać w jego nadmorskie pieskie życie. Po prostu byłam, wspierałam… i błagałam, żeby nie ciągnął.
Już drugiego wieczoru u nas, Kochi został straumatyzowany przez osiedlowego gangusa – kota Bonifacego. Wracaliśmy z nadmorskiego spaceru, weszliśmy już na naszą ulicę. Kochi wetknął nosek w ogrodzenie czyjegoś domu i usłyszał stamtąd nieprzychylny koci mruk, więc się zdziwił i poszedł dalej, a ten mruczący szelma wyskoczył na niego. Próbowałam ich rozdzielić, ale Kochi zaczął piszczeć i w przerażeniu zerwał się z obroży i pobiegł przed siebie. Na szczęście przywołany wrócił i… wskoczył mi na ręce. Biedactwo trzęsło się ze strachu (ja też, choć starałam się dla niego uspokoić), a ta kocia jucha miała jeszcze tupet, by za nami iść. Rozmiar jego bezczelności zrozumiałam dopiero, kiedy dowiedziałam się, że wcale nie mieszka w domu, z którego nas zaatakował.
Bo wszystkie koty to ch…je!
– skwitował sytuację mój Partner, kiedy uspakajaliśmy nasze biedne psie maleństwo
Wiem, że wszelkie generalizacje są złe, bo przede wszystkim nie mogą być prawdziwe, ale nie umiem się w tej kwestii ze swoim Partnerem nie zgodzić. Koty to stan umysłu. To chodząca wredota i bezinteresowna złośliwość – podstępny wybryk natury! Czasem ładny, ale wolę podziwiać z daleka.
Równocześnie w ogrodzie mamy też przedziwnego kota sfinksa, który pokazał Kochiemu przy pierwszym spotkaniu, że go nie toleruje. Kochi zrozumiał i od tamtego momentu obchodził go szeroki łukiem. Ten jednak i tak dla samej chyba masochistycznej przyjemności za każdym za nim szedł, pomrukując, stękając i okazując niezadowolenie. Iście republikański mózg!
Small talki i spacery
Dla introwertyka nie ma chyba nic gorszego niż small talki… Czyli po pierwsze w ogóle konieczność rozmowy z kimś nie do końca bliskim, a po drugie rozmowy o niczym. Jednak spacerowanie z Kochim sprawiło, że awansowałam w hierarchii społecznej do elitarnego grona ludzi, którzy nie dość, że nie patrzą na siebie spod byka, to jeszcze zachowują się zupełnie, jak by mieszkali w cywilizowanym kraju, podchodząc do siebie z serdecznością, zagadując, uśmiechając się i życząc sobie wzajemnie miłego dnia, wieczora czy nocy. I muszę z niemałym zdumieniem stwierdzić, że… nawet całkiem mi się to spodobało! Small talki nie były tak niewygodne, jak dotychczas. Dotyczyły zresztą na ogół psów, co jest zawsze interesującym dla mnie tematem (jedna pani dała mi niezwykle cenne wskazówki związane ze smyczą, co zmieniło jakość naszych spacerów), a wymiana dobrej energii i uśmiechu ładowała moje akumulatory na naprawdę długo.
Pewnego dnia na molo zagadali do nas państwo, którzy się Kochim zachwycili. Docenili jego niesamowite umaszczenie, niespotykaną dziczą sierść i wyjątkowy charakter. Chwilę porozmawialiśmy. Szybko przyznałam, że pies jest u nas tylko na chwilę, ale już mi smutno na myśl, że będziemy się musieli rozstać. Wtedy pan wyskoczył z czymś nieoczekiwanym:
– Ale to wie pani, co trzeba zrobić?
– Tak – przyznałam, spuszczając głowę.
Ale mimo wszystko uznałam kierunek, w jaki zmierza ta rozmowa za dosyć dziwny. W końcu wymordowanie całej rodziny z dziećmi, w dodatku łącznie z przyjaciółką z podstawówki, do której mam przecież ogromnie dużo sympatii i sentymentu, to pomysł na działanie może skuteczne, ale dosyć jednak makabryczne. Pan chyba wykroczył poza ramy typowego small talku. Na szczęście nie zdążył poznać ścieżki mojego myślenia przed dodaniem:
– Powiedzieć, że pies uciekł!
Aaa! No przecież była też taka możliwość…
Kochi mocno ciągnie. Nie jest to idealna sytuacja, tym bardziej na wielokilometrowe, kilkugodzinne spacery, jakie robiliśmy każdego wieczora. Ale zaczęliśmy się wzajemnie siebie uczyć. W końcu siłowanie się ze sobą było uciążliwe nie tylko dla mnie, ale też dla psa. Im lepiej rozumiałam jego potrzeby, tym lepiej komunikowałam mu swoje. Czy ciągnięcie udało się całkowicie wyeliminować? Nie. Ale poczynił ogromne postępy, a ja byłam z niego bardzo, bardzo dumna!
Jasne stało się też dla mnie, że coś za coś. Poranne (na ogół nie moje), czy popołudniowe spacery po okolicy były krótsze, więc rządził Kochi, wyznaczając trasy. To on miał obwąchać wszystko, co było do obwąchania na tym psim fejsbuku i polajkować, zareagować lub zignorować wszystkie posty, jakie tam na niego czekały. Wiadomo, że misją główną była sikupa, ale przecież nie samą sikupą na spacerze żyje pies! Kiedy jednak mieliśmy w perspektywie 12 – 15 kilometrów, marszrutę (zawsze zresztą tę samą) wyznaczałam ja i brutalne odrywanie go od każdego fascynującego kwiatka, zdawał mi się z pokorą wybaczać.
Wyjątkiem w obu wypadkach było jednak spotkanie innego psa. Z psem zawsze trzeba się przywitać lub przynajmniej spróbować się przywitać. Jak jego człowiek jest mrukiem, może nie wyjść, ale ponieważ to ważne, nauczyłam się zawsze już z daleka pytać, czy możemy się przywitać i od razu dodawać, że mój psiak jest jeszcze szczeniaczkiem. To swoją drogą coś, czego nie umiem zrozumieć – ta niebywała chęć poznawania każdego psa. Myślę, że gdybym żyła w psim świecie i była przez swojego psa wyprowadzana na spacer, spotkanie innego wyprowadzanego człowieka nie powodowałoby we mnie chęci zagadania do niego. Ale być może wtedy zmieniłaby się moja perspektywa. Tego nie dowiemy się nigdy.
Różne psiosobowości
W domu, oprócz spania, jedzenia i gryzienia swojego ukochanego rogu (chyba byczego, ale głowy nie dam), Kochi mnóstwo czasu spędzał na okazywaniu nam czułości. Lubił się przytulać, bawić z nami, skakać i podawać obie łapki. Atakował, liżąc i był chodzącą rozbrajającą słodyczą. Jednak na spacerach zmieniał się w innego psa. Nie oczekiwałam oczywiście, że przy takim nagromadzeniu bodźców – przede wszystkim zapachów – będzie stawiał mnie w centrum, jednak niereagowanie na swoje imię i kompletne niezauważanie mnie na tym drugim odległym końcu smyczy, odrobinę mnie niepokoiło.
Kryzys (mój) nastąpił w pewnym przyjaznym psom lokalu, do którego go zabraliśmy, wybierając zresztą miejsce w ogródku. Najwyraźniej nie był to dobry pomysł, bo zbyt dużo ludzi, ganiające od czasu do czasu koty i inne przyprowadzane psy musiały go rozpraszać i pewnie też rozdrażniać. Apogeum nastąpiło przy barze, kiedy w trakcie mojego płacenia, trzymany na krótkiej smyczy, mimo wszystko wskoczył na przechodzącego barmana i chapnął go w spowite jeansem gonady. Wystraszyłam się nie na żarty, bo pies nie może przecież robić krzywdy ludziom. Przeprosiłam, oferując zadośćuczynienie. Sytuacja na szczęście szybko rozeszła się po kościach (mam nadzieję, że również barmana), ale łatka psa niegrzecznego niestety przylgnęła do naszego futrzanego szczęścia.
W domu uderzyło mnie poczucie niesprawiedliwości, że Kochi może być postrzegany przez innych jako jeden z tych nieułożonych małych sfrustrowanych piesków, które szczekają, zaczepiają, a nawet gryzą i które zwyczajnie irytują. Głęboko zabolało mnie, że inni mogą wręcz nie widzieć w nim tego piękna, które widzimy w nim my. Kiedy pytałam, zapłakana, Partnera:
Czemu oni nie mogą poznać prawdy o nim?
Partner odpowiedział pytaniem:
A skąd wiesz, że to, jak my go postrzegamy jest prawdą?
I to była dla mnie myśl przełomowa. Co prawda nie uwierzyłam oczywiście w to, że Kochi obiektywnie może być mniej cudowny, niż to widzę, ale rozjaśniła mi się inna kwestia. Mianowicie, że opinia innych na jego temat nie ma absolutnie żadnego znaczenia. Czy może ich beztrosko podgryzać? Oczywiście nie. Ale punktem wyjścia do pracy nad tym zachowaniem musi być on sam i jego emocje.
Szybko uświadomiłam sobie, że popełniam dokładnie te same błędy, których nie znoszę u wielu rodziców. Stawiam dobre samopoczucie kompletnie obcych ludzi ponad jego własne. To przecież idiotyczne! To on jest pod moją opieką – nie oni! On warczy na jakiegoś obcego pana, który miło wygląda z twarzy, a ja go pytam, karcąco, czemu warczy. Warczy, to warczy – najwyraźniej ma swój własny powód. Jeśli jest nim strach, muszę go uspokoić i zapewnić go, że jest bezpieczny. Ja zła u ludzi nie umiem wyczuć i na ogół fatalnie na tym wychodzę. Po co więc karcę psa? Może ma rację! Muszę go odciągnąć, ale komentarze są zbędne. Zrobiło mi się głupio i od kiedy to zrozumiałam, nasze spacery stały się zupełnie inne. Nie umiem wyjaśnić, co zmieniłam. Zmiana dokonała się tylko – albo aż – w mojej głowie. Stałam się bardziej na niego uważna, a on to w jakiś niesamowity sposób zaczął wyczuwać. Na spacerach zaczął się nawet… od czasu do czasu do mnie odwracać sprawdzając, czy jestem. A już najbardziej mnie urzekł, kiedy po długiej i przefajnej zabawie z psem, wskoczył na mnie, dając mi buziaka. Granica między jego różnymi psiosobowościami zaczęła się zacierać, klarując w mojej głowie jeden trochę bardziej złożony obraz ciekawego, wielowymiarowego, inteligentnego młodego psa.
A kto tego nie dostrzegł – tego strata!
Ten trzeci
Wiele osób twierdzi, że kiedy w związku pojawia się osoba trzecia (i mowa tu na ogół o dziecku, a nie kochanku żony), wszystko definitywnie i bezpowrotnie się zmienia. Trudno oczywiście porównywać dwutygodniowe opiekowanie się cudzym psem do posiadania własnego dziecka, jednak rzeczywiście na tym przykładzie udało mi się dostrzec pewną fantastyczną dynamikę, którą do relacji wprowadza stworzenie pozostające pod opieką pary.
Mój zakotwiczony pewnie gdzieś we wczesnym dzieciństwie strach o to, by ani jedną cząstką siebie nie być przypadkiem kobietą pruderyjną, sprawia, że niejednokrotnie swoją otwartością na seksualne tematy potrafiłam zawstydzić nawet największych zbereźników. A w związku, to już w ogóle nie uznaję tematów tabu, jednak na tej zasadzie istnieje pewna mała, mała rysa. Jest nią… defekacja. Przez 37 lat zdążyłam się już pogodzić z myślą, że ludzie defekują, jednak rozmawianie o tym przekraczało moje granice. Jakież było więc moje zdziwienie, kiedy podczas naszej opieki nad psem, pełne ekscytacji pytanie:
A kupka była?
padało po kilka razy dziennie z naszych ust, a odpowiedź na nie determinowała dalsze spacerowe plany. Czy sprzątanie po psie i obserwacja jego stolców to coś, co zaczęło być dla mnie przyjemne? W żadnym razie! Ale okazało się nie takie straszne, jak o tym początkowo myślałam. (A ludzi, którzy po swoich psach nie sprzątają, nie szanuję dziś jeszcze bardziej.)
Pies jako trzeci byt w naszym związku to oczywiście nie tylko, nomen omen, skupianie się na jego fizjologii, ale też wspólne zabawy i codzienne życie ze sobą. Kochi fantastycznie wyczuwał moją kobiecą stronę i męską stronę mojego Partnera. Intuicyjnie brał ode mnie dokładnie to, czego nie mógł mu dać jego męski człowiek, a od Partnera analogicznie wszystko to, czego nie mogłam dać ja. Partner był więc od męskich zabaw, podszarpywnia, droczenia, tulenia i dawania swojego niezwykłego, kojącego spokoju, ja zaś byłam od całowania, przytulania, dawania do wylizania swojego prawego ucha (lewe się do prawego, nie wiedzieć czemu, nie umywało) i tego, by patrzeć na mnie z zachwytem i podziwem. Uwielbiał każde z nas, ale mam wrażenie, że każde z nas inaczej. Kiedy się przytulaliśmy, musiał sprawdzić, czy wszystko dobrze i czemu go z nami właściwie nie ma.
Znakomicie rozładowywał też wszystkie napięcia. Jego radość, kiedy wróciliśmy do domu po zaledwie dwudziestu minutach nieobecności była tak wielka, jak gdybyśmy przyjechali z półrocznych wakacji. Znakomicie też komunikował swoje potrzeby – zawsze wiedzieliśmy doskonale, o co nas prosi. Wszystkie potrzeby staraliśmy się realizować tak szybko, jak to możliwe. Wyjątkiem, na jaki pozostawałam kompletnie nieczuła, była próba wyproszenia resztek z pańskiego stołu. Po pierwsze plebejski zwyczaj dokarmiania psa resztkami z ludzkich posiłków uważam za nieestetyczny i przede wszystkim szkodliwy dla psa, a po drugie… z zasady nie dzielę się swoim jedzeniem. Nigdy. Z nikim. Musiał to zrozumieć. Czasem dawałam mu ugotowane jajko lub awokado, ale miał swoje jedzenie, którego nikt mu nie podbierał. Bardzo się pilnowaliśmy!
Tęsknota
Jego cudowny psi zapach, cieplutkie ciałko, nieoczekiwane zalewanie deszczem pocałunków i spojrzenia, jakimi bezwzględnie łamał nasze ludzkie serca – za tym wszystkim tęsknię najmocniej. Na pierwszym nadmorskim spacerze bez niego złapałam się na tym, że zwalniam przy kwiatkach, które lubił obwąchiwać najbardziej, kątem oka obserwuję psy w pobliżu i nawet… trochę mi brakuje jego ciągnięcia, chociaż w życiu bym nie pomyślała!
Moje ego bardzo chciało, by trochę za nami tęsknił i on, ale kiedy dowiedziałam się, że po przyjeździe do domu jest jakiś nieswój, skomle i ciągle podchodzi do drzwi… myślałam, że mi eksploduje serce. Przecież wcale nie chcę, żeby się tak czuł, niezależnie czy tęskni za nami, za spacerami z nami, czy wszystkim tym naraz. Na pewno prędzej czy później wszyscy jakoś do siebie dojdziemy. W nie aż tak odległej perspektywie mamy też spotkanie.
Zastanawiam się jednak, czy ta tęsknota jest tęsknotą tylko za nim, czy też za mną samą lub nami dwojgiem w relacji z nim? A może za zrzuceniem na psie barki czegoś, co dziś musimy już dźwigać sami? Pokazał nam nas w najlepszej wersji. Nie możemy już wrócić do tej gorszej.
Kiedy pod koniec jego pobytu wymamrotałam, że szkoda, że nie jest nasz, i że „na pewno doskonale byśmy go wychowali”, Partner tylko się upewnił:
Mówisz o tym samym psie, który już pierwszej nocy spał z nami, bo nabraliśmy się na jego lęki separacyjne, który po spacerze w największej ulewie powycierał się wzdłuż i wszerz w nasz pled, a kiedy ten stał się całkowicie mokry, odkrył go po mojej stronie, żeby wytrzeć się w moją pościel i piżamę oraz którego głaszczemy co 30 sekund, „bo zrobił słodką minkę”?
W sumie, fakty były nieubłagane. Mówiłam o tym samym psie.
P.S. Na deser przychodzi mi na myśl zaserwowanie tylko jednej piosenki:
Toksyczna męskość
Idea wakacji
Więzienie bycia ofiarą
Nie każda reakcja jest moralna,
to tak straszne, że muszę się od tego zupełnie odciąć, żeby ratować swoje zdrowie psychiczne, więc wyłączę wszystkie media i zajmę się czymś miłym – w tej postawie boli mnie wykorzystanie konceptu, który w wielu innych sytuacjach jest jedyną i bardzo mądrą radą. Od wszelkich toksycznych osób, które karmią się naszą energią, obciążają nas swoimi problemami, z którymi nie umiemy sobie później poradzić, czy też żerują na naszym braku asertywności, wiecznie nas o coś prosząc, dobrze jest się umieć odciąć. Nawet, jeśli będą nas szantażować emocjonalnie (np. popełnieniem samobójstwa), mamy prawo, a nawet obowiązek wpierw zadbać o siebie; odciąć się, wyciszyć, zmienić otoczenie, odzyskać równowagę. Jednak różnica między tym co nam nie służy i na co mamy wpływ, a tym, co nam nie służy i na co nie mamy wpływu jest taka, że w pierwszym wypadku odwrócenie oczu od zła (wyrządzanego nam) jest aktem odwagi i mądrości, a w drugim, odwrócenie oczu od zła (wyrządzanego innym i pośrednio również nam) – wyrazem tchórzostwa.
Różne planety
oczami nNi 