Wszystko zaczęło się od tego, że całkiem niedawno przez przypadek trafiłam na profil Ogi Ugonoh na Instagramie. Jej starsza siostra Osi była zwyciężczynią programu „Top Model”, stąd – dopiero po czasie – skojarzyłam nazwisko. Ogi jest aktywistką poświęcającą swoją platformę ciałopozytywności oraz walce z rasizmem i uprzedzeniami, więc szybko zaczęłam ją obserwować, czując się na jej koncie dobrze i bezpiecznie. Wczoraj znów przez przypadek, choć z pewnością dyktowany moimi instagramowymi preferencjami, YouTube podsunął mi wywiad z Ogi przeprowadzony dwa lata przez Red Lipstick Monster. Wysłuchałam go z dużym zaciekawieniem. Wiele rzeczy już wiedziałam, ale dowiedziałam się też kilku nowych. I prawdopodobnie nie uznałabym tego za powód do stworzenia blogowego wpisu (problem rasizmu poruszałam już w tekstach: „Nie jestem rasistą, ale…” oraz „Zawsze się trochę dyskryminuje”), jednak nieopatrznie… weszłam w sekcję komentarzy. Wiem, że nie powinno się tego robić, jednak mój wzrok przykuł jeden ewidentnie rasistowski, więc kliknęłam, by go zgłosić (każdy z nas ma taką możliwość, zachęcam do korzystania z niej). Wtedy okazało się, że 99% komentarzy zarzuca wywiadowi „szkodliwość”, obu paniom rasizm (!!!), hipokryzję (!!!), głupotę, brak inteligencji, a prowadzącej dodatkowo „białe umizgi do czarnego gościa” i fatalny poziom przeprowadzenia wywiadu. Co do ostatniego punktu rozumiem i być może nawet podzielałabym, gdybym nie miała świadomości, że kanał Red Lipstick Monster jest oryginalnie poświęcony urodzie i makijażom. Jego prowadząca nie jest Katarzyną Janowską – uznaną, niezwykle kompetentną, kulturalną, elokwentną i inteligentną dziennikarką wykształconą i doświadczoną w tym zawodzie. Działa w kompletnie innej branży i sam pomysł przeprowadzenia wywiadu na temat rasizmu z osobą czarną zajmującą się na co dzień edukowaniem w tym zakresie był słuszny i potrzebny.
Poraziły mnie nie dwa czy trzy chamskie, rasistowskie, prymitywne komentarze hejterów, którzy zawsze i wszędzie gdzieś się przyplączą. Poraziła mnie liczba komentarzy niepochlebnych (znakomita większość) niekoniecznie chamskich i czasem całkiem nawet nieźle napisanych, ale pełnych absolutnego niezrozumienia idei rasizmu. Pełnych autentycznego przekonania, że wytykanie czegokolwiek białej rasie można nazwać „rasizmem wobec białych”. Że na serio można doszukać się symetrii między rasizmem wobec czarnych, a krytykowaniem białych przez czarnych w kraju w 99% białym. I, dobitnie chcę to podkreślić, krytykowaniem konkretnych zachowań, a nie niechęcią opartą jedynie na kolorze skóry. Oczywiście jako rozchwiana histrioniczka od razu podałam w wątpliwość swój własny pierwotny odbiór wywiadu. Pomyślałam, że skoro wszyscy widzą w nim coś szkodliwego, to pewnie ja jestem w błędzie, widząc w nim – wprost przeciwnie – treści niezwykle potrzebne. Jednak terapia i autoterapia ma to do siebie, że nawet jeśli zrobimy krok w znany nam tył, autorefleksja pomaga nam zrobić dwa kolejne w przód.
JEMU niemiłe
Mój Partner ukuł kiedyś tę piękną parafrazę słów Konfucjusza, mianowicie: „nie czyń drugiemu co JEMU niemiłe”. Wydała mi się ona od samego początku niezwykle mądra i głęboka, ale równocześnie trudna do wprowadzenia we własne myślenie. Całe pokolenia byliśmy wychowywani w ten sposób, by nie czynić drugiemu co NAM niemiłe, zakładając, że inni mają/powinni mieć te same co my potrzeby. Na pierwszy rzut oka brzmi to całkiem nieźle – chodzi przecież o troskę o innych. Jednak… czy rzeczywiście? Czy jest tu przestrzeń dla drugiej osoby na jej własne preferencje, granice, potrzeby? Już zastanawiając się nad tym, możemy napotkać opór. Ja u siebie na niego natrafiałam i w gorszych momentach nadal jeszcze czasem natrafiam. Na szczęście coraz rzadziej.
Odnosząc się do wywiadu i jego treści, pierwszym z brzegu przykładem jest nieszczęsny „murzyn”. Nie będą udawać, że rozumiem, czy kiedykolwiek zrozumiem ciężar znaczeniowy, jaki to słowo dla osób czarnoskórych niesie. Nie rozumiem, nie zrozumiem i nie będę nawet próbowała zrozumieć. Zamiast marnować na to energię, wolę ją przekierować na eliminowanie tego wyrazu z własnego słownika (już mi się udało, ale na początku nastręczało mi to pewnym trudności). Dlaczego? Bo ktoś, kogo to słowo określa mnie o to prosi. Bo mówi mi, że czuje się z nim źle. Bo nie tylko jako językoznawca, ale też jako zwykły użytkownik języka polskiego mam świadomość, że słowo to nabiera pejoratywnego wydźwięku we wszystkich związkach frazeologicznych, w których występuje (sto lat za Murzynami, Murzyn zrobił swoje, Murzyn może odejść, znaleźć Murzyna, itd.), mimo że sama jego pejoratywności, kiedy stoi luzem nie czuję. (O „Bambo” już pisałam, więc w razie wątpliwości, zapraszam do lektury tekstu.)
Nie czyniąc drugiemu, co tylko mnie jest niemiłe, lekceważę to, co może być niemiłe dla niego. I naprawdę nie chodzi tu o źle pojętą polityczną poprawność, która mnie również mierzi. Chodzi o empatię. Mamy też cudowne narzędzie, o którym mówi Ogi, ale o którym mówi też terapia:
Rozmowę!
Nie wiesz? Zapytaj! Istnieje mnóstwo ludzi, którzy zachowują się niewłaściwie, bo „sobie pomyśleli”, że tak będzie dobrze, zamiast zwyczajnie zapytać, jak będzie dobrze. I w kółko popełniają te same błędy, jednak coś ich wiecznie powstrzymuje od powiedzenia wprost:
Nie wiem, jak lubisz, jak chcesz.
Proszę, naucz mnie siebie. Naucz mnie, jak z Tobą postępować, jak Cię traktować, żeby było między nami dobrze.
Jesteś pierwszą czarnoskórą/nieheteronormatywną/odmienną wyznaniowo osobą, jaką spotkałem. Boję się, że popełnię jakąś gafę – pomóż mi, proszę.
I to nie tyczy się tylko jakichkolwiek mniejszości, ale wszystkich ludzi. Ciężko przecież wierzyć w to, że każda osoba innej rasy, orientacji seksualnej, narodowości czy religii jest identyczna. Zbiorowość to zawsze zbiór indywidualnych jednostek.
Jeśli najpierw zrozumiem
Postawą, z którą się często stykam, i która budzi mój ogromny sprzeciw, taki z trzewi, jest pozorne otworzenie się na argumenty drugiej strony poprzez próbę jej kontroli. Wygląda to mniej więcej tak, że wiedząc, że komunikacja bez przemocy powinna się opierać na komunikacie ja i opowiedzeniu o własnych odczuciach, mówimy, że to i to nas boli, więc w związku z tym prosimy o to czy tamto, a druga strona nam odpowiada „jeśli mi to dobrze wytłumaczysz, a ja to zrozumiem, wtedy rozważę, czy twoje argumenty są na tyle słuszne, by spełnić twój postulat”. I wbrew pozorom taką postawę wykazuje bardzo dużo osób. Nie umiem stwierdzić, czy jest to charakterystyczne wyłącznie dla naszego narodu, być może nie, ale nie spotkałam się z tym jeszcze nigdzie zagranicą.
Na pierwszy rzut oka sytuacja nie wygląda źle. Ktoś jest na rozmowę z nami, przynajmniej pozornie, otwarty. Wysłuchuje nas, dopytuje. Jednak daje nam też jasny komunikat, że to on tu ustala zasady. Tymczasem kiedy mówimy o własnych uczuciach, nie podlegają one ocenie. Są jakie są. I dopiero w oparciu o nie i o empatię drugiej strony można wypracować jakiś wspólny pomysł na zdrowe współżycie.
Bardzo wyraźnie widzę to w bezsensownych debatach związanych z zasadnością lub niezasadnością używania wspomnianego słowa „murzyn”. Wielu białym Polakom trudno przyjąć, że być może nigdy nie zrozumieją jego ciężaru dla Polaków czarnoskórych. I rozwiązaniem nie jest przekonywanie czarnych, że „mają nie być urażeni tym słowem”. Nie jest nim też wymaganie od siebie całkowitego zrozumienia ich punktu widzenia. Myślę, że dobrze sobie zadać pytanie, czy rezygnacja z używania tego słowa całkowicie zaburzy nam podstawową funkcję języka, jaką jest komunikacja, czy też nie. (Wspomniane zaburzenie tej funkcji możemy obserwować we wciskaniu na siłę rodzaju żeńskiego wszędzie tam, gdzie znajduje się liczba mnoga rodzaju męskiego, jakby ta ostatnia tyczyła się wyłącznie mężczyzn w liczbie mnogiej, a nie ludzi jako takich; wynika to z – liczę, że przejściowej – mody, źle pojętej równości oraz niekompetencji językowej.) Jeśli nie zaburza – nie ma żadnego problemu. Jeśli zaburza – warto się zastanowić, jak zastąpić słowo drażliwe, by komunikacja nadal była możliwa, a osoby czujące się dziś źle, poczuły się dobrze. Polacy w większości niestety wolą dopytywać
a dlaczego tak?
a po dostaniu odpowiedzi, jej nie przyjąć, uważając prośbę za fanaberię/głupotę.
Z perspektywy przywileju
Myślę, że gigantycznym problemem jest też uznanie, że jest się w jakiejś kwestii osobą uprzywilejowaną. Bycie osobą uprzywilejowaną nie zawsze jest przyjemne, to chyba największy paradoks i być może uświadomienie sobie tego właśnie najmocniej boli. Sama, ponieważ nie używałam nigdy swoich przywilejów z premedytacją przeciw komukolwiek, długo nie wiedziałam, że jako kobieta jestem tylko oczko niżej od najbardziej uprzywilejowanej grupy społecznej, mianowicie białych heteroseksualnych mężczyzn. Mam mniej przywilejów od wspomnianych mężczyzn, ale dużo więcej od osób o odmiennym kolorze skóry lub nieheteronormatywnych. Nie mierzę się z ich problemami (w większości nawet nie znam wszystkich), choć szczerze mnie boli, że oni się z nimi muszą mierzyć. Jednak moje współczucie nie oznacza, że umiem zobaczyć świat z ich perspektywy. W wywiadzie z Ogi poruszyło mnie jej stwierdzenie, że nie lubi hasła „nie widzę koloru skóry”, bo ona, jako osoba czarna, nie ma takiego luksusu, by swojego koloru skóry nie widzieć. Rzeczywiście, będąc białą Polką mieszkającą pośród głównie białych ludzi, nie tyle nie myślę o swoim kolorze skóry codziennie, ale nie myślę o nim niemal w ogóle. Nie będę więc udawać, że umiem sobie wyobrazić, jak to jest, kiedy wszyscy wokół nie pozwalają mi zapomnieć, jakiej rasy jestem, a mnie nie jest z tym komfortowo. Nie umiem. Przyjmuję do wiadomości, że taki problem istnieje i chciałabym się wspólnie z resztą społeczeństwa zastanowić, co możemy zrobić, żeby go wyeliminować. Dlaczego? Pytanie powinno brzmieć: dla kogo? Dla naszych czarnoskórych rodaków. Nawet idiotyczne hasło Polska dla Polaków (z którym się nie zgadzam, bo pragnę Polski otwartej na tych, którzy chcą w niej być niezależnie od narodowości) zakłada, że w pierwszej kolejności mamy zadbać o Polaków. Wszystkich.
Najtrudniejsze zagadnienia
Nie wycofując się z tezy, że wielu rzeczy wcale nie musimy zrozumieć, choć powinniśmy je wprowadzić w życie, uważam, że im się więcej wie, tym lepiej. Wiedza poszerza nasze horyzonty, otwiera nam oczy na nowe problemy, ukazuje lepiej konteksty. Zjawiskiem, które jest dla mnie ciągle dość obce i którego jeszcze nie czuję jest tzw. zawłaszczenie kulturowe. Do tej pory byłam zdania, że kultury się po prostu między sobą przenikają. (Zresztą do tego stopnia, że Amerykanie są dziś przekonani, że Halloween jest ich świętem, podczas, kiedy jest oryginalnie świętem irlandzkim.) I w jakimś szerszym aspekcie rzeczywiście stwierdzenie, że plecenie dziś białym osobom warkoczyków noszonych przez czarnych tych ostatnich obraża, czy im coś odbiera, wydaje mi się odrobinę zaskakujące. Rozumiem, że stoi za tym historia, również ta bardzo trudna i bolesna, o czym za chwilę, jednak w przeczytanych przeze mnie komentarzach padł jeden dosyć merytoryczny kontrargument – niektóre czarnoskóre kobiety noszą peruki z włosów Europejek. Czy „zawłaszczają” w ten sposób włosy białych, czy może wzajemnie czerpiemy ze swoich kultur i dóbr? Tu oczywiście pojawia się inny problem – włosy białych zawsze i wszędzie były akceptowane, włosy czarnych nie, przez co te musiały owego „zawłaszczenia” włosów białych kobiet dokonywać. Na przykład po to, by dostać pracę. To oczywiście wiele wyjaśnia, ale nie rozwiewa całkowicie moich wątpliwości. Granica między „zawłaszczeniem” a „inspiracją” czy „hołdem” na pewno jest płynna i uświadomiłam sobie to dopiero, kiedy wpadł mi do głowy dosyć chyba adekwatny przykład. Górale sprzedają na straganach pseudo góralskie kapelusze, pasy, chusty czy ciupagi, a także spódniczki i topy made in China z tradycyjnymi góralskimi wzorami. Wygląda to ohydnie, ale turyści się cieszą, a górale przeliczają swoje dutki. Czysty żywy biznes. Nie wyobrażam sobie jednak reakcji górali na cepra odzianego od stóp do głów w oryginalny strój góralski (nawiasem mówiąc, piekielnie drogi), który cały czas wkłada się tu jeszcze na wesela, pogrzeby i inne ważne uroczystości. Jestem ćwierćgóralką i z rozwagą zakładam swoją tradycyjną chustę, nie czując się godną reprezentantką tej kultury. Moja mama jest półgóralką i to też zbyt mało, by mówiła gwarą. Mam wrażenie, że pomijając jakieś małe pola, które górale oddali, czy też może stworzyli przyjezdnym, ich tradycja jest kultywowana w tak hermetycznym gronie, że żaden obcy nie jest się tu w stanie przebić, nawet ze swoim zachwytem i uwielbieniem dla góralszczyzny. Z drugiej strony czy tak, jak nie przychodzi mi do głowy, żeby przebrać się za góralkę, przyszłoby mi do głowy, by przebrać się za członka jakiegoś afrykańskiego plemienia, Aborygenkę, Eskimoskę czy Hinduskę? No też nie. I teraz czy samą fryzurę (w przypadku kultury góralskiej u kobiet to nisko upięty kok, w innych kulturach to czasem ogolona na łyso głowa) można uznać za część kultury, a czesanie się w określony sposób za zawłaszczenie? W moim odczuciu nie. W odczuciu czarnych tak. Słyszę to i szanuję. Nie czuję się jednak dotknięta – co wybrzmiewało w wielu komentarzach – że ktoś mi czegoś zabrania. Mamy ciągle wolność i możliwość dokonywania własnych wyborów. Ktoś z czymś się czuje źle, mówi o tym głośno i na tyle, na ile będę mogła, zrobię wszystko, by się tak nie czuł, nie tracąc jednak z oczu siebie, swoich wartości i wiary we własny rozsądek.
Kolejną trudną do wytłumaczenia i zrozumienia kwestią jest blackface. Jakiś czas temu rozpętała się burza, bo w programie „Twoja twarz brzmi znajomo”, uczestnik udający czarnoskórą gwiazdę, został (dosłownie) wymalowany na czarno. (Po raz kolejny odetchnęłam z ulgą, że nie mając telewizora, nie muszę trafiać na takie głupoty nawet przez przypadek.) Malowanie twarzy białych aktorów na czarno, by mogli odegrać osoby czarne (podczas kiedy te ostatnie w filmach nie mogły grać), ma niestety długą historię. Trudno mi sobie wyobrazić bardziej kuriozalny pomysł w dzisiejszych czasach, bo przecież oprócz koloru skóry każdy ma pewne charakterystyczne cechy, które dobry aktor zdoła znakomicie odtworzyć bez obsmarowania się czarną mazią. To albo się czuje, albo nie. Tak, jak w tej chwili niezbyt czuję kwestię zawłaszczenia warkoczyków, tak czuję całą sobą, że malowanie się czarną farbą, żeby „udawać Murzyna” (użycie tego słowa całkowicie celowe) jest co najmniej niestosowne, a na pewno drastycznie prymitywne. Usłyszałam od osoby białej, że ona „nie rozumie o co ten szum, bo sama nie miałaby nic przeciwko, gdyby czarnoskóry pomalował się na biało, naśladując jej kolor”. Po pierwsze jestem więcej niż pewna, że jednak miałaby, a po drugie… choć nie myślę na co dzień o swoim kolorze skóry, to jednak nie byłabym zadowolona, gdyby ktoś, chcąc mnie imitować, skupił się akurat na moim kolorze skóry. To byłoby co najmniej dziwnie.
Bolesna przeszłość
Ogi porusza w wywiadzie również niezwykle ważne zagadnienie tzw. czarnej kultury i stawia ją w opozycji do „kultury białej”, zadając pytanie, co tę ostatnią tworzy. To pytanie fundamentalne, bo właściwie jako biali ludzie nie czujemy białej tożsamości. Jestem Polką, jestem Europejką, ale czy białą rasę uznaję za swoją tożsamość? Nie. Kiedy myślę „czarna kultura”, mam przed oczami pewien uśredniony stereotyp osoby czarnoskórej, mimo że czarnoskórzy zamieszkują chyba wszystkie kontynenty (moja niepewność dotyczy niezamieszkiwanej przez nikogo Antarktydy), więc ich kulturowe backgroundy niesłychanie się od siebie różnią. Jednak mimo tych różnic, osoby czarne odnajdują swoją tożsamość w sformułowaniu „czarna kultura”, a tym, co je łączy, jest doświadczenie traumy niewolnictwa. Kiedy Ogi zadaje podczas wywiadu pytanie:
Czym jest kultura biała? Nie francuska, nie włoska, lecz biała. Jakie doświadczenie łączy wszystkich białych ludzi?
dość szybko znajduje na nie sensowną odpowiedź:
Kolonializm i rasizm.
No i tego fragmentu najbardziej nie udźwignęli widzowie, czując się jednogłośnie oburzeni. Co mówi o nas takie oburzenie? Bo mówi o nas dużo. Przede wszystkim wskazuje na poziom niesterapeutyzowania. Rzeczywiście tym, co przez wieki łączyło wszystkich białych (wszystkich, nawet najbardziej nam odległych kulturowo ludzi) był właśnie kolonializm i rasizm, co nie oznacza, że Ty i Ty, i Ty, i jeszcze Ty jesteście rasistami lub tym bardziej kolonizatorami. (Rasistą i kolonizatorem nie jest nawet każdy Anglik, choć rodzina królewska ma bardzo dużo za uszami w tym względzie.) Ogi nie powiedziała niczego wywrotowego. Stwierdziła tylko, że wszystkich białych ludzi łączy kulturowo niedużo, ale to, co ich łączy, jest akurat złe. Równocześnie „kultura czarna” została zbudowana właśnie na doświadczeniu tego zła.
Kiedy pomyślimy nie w abstrakcyjnych kategoriach „białej kultury”, ale o kulturze polskiej, nas też łączy trauma. W większości pochodzimy od chłopów pańszczyźnianych, którzy cierpieli podobnie, jak czarnoskórzy niewolnicy (o ile w niektórych przypadkach nawet nie bardziej, choć na mniejszą skalę). Jeśli pochodzimy z rodzin szlacheckich, to jeszcze gorzej, bo mamy przekazywaną z pokolenia na pokolenie krew na rękach. (I wcale nie błękitną.)
Jednak mamy skrajnie inny stosunek do swoich traum niż czarni. Oni od dawna przechodzą własną autoterapię, której pierwszym krokiem jest przyznanie:
- tak, byliśmy niewolnikami,
- tak, to potworne doświadczenie odcisnęło na nas ogromne piętno,
- nie, nie pozwolimy, żeby historia się powtórzyła.
Stąd m.in. dbałość o słowa, zachowania, być może nawet czasami przesada. (Czy na pewno, tego nie wiem, czas zweryfikuje.) Ile przez ten czas zrobili Polacy (liczebnie jest nas zdecydowanie mniej niż wszystkich czarnoskórych na świecie), by poradzić sobie z własną traumą niewolnictwa? Może dlatego tak nas uwierają zachowania zdrowe, że sami nie umiemy się na nie zdobyć? Zamiast się uczyć, wolimy tkwić sto lat za… tymi, którzy odrobili już swoją lekcję.
P.S. A na deser łączę wspomniany wywiad z Ogi.
Jeśli podoba Ci się, jak piszę, i chcesz mnie docenić,
kliknij w poniższą ikonkę i postaw mi, proszę, wirtualną kawę 
Przywileje uprzywilejowanych ludzi
oczami nNi 